Państwo

Państwo – polityczna, suwerenna, terytorialna i obligatoryjna organizacja społeczeństwa. Organizuje i koordynuje prace dużych grup społecznych.

Definicja politologiczna

Państwo jest przymusową organizacją, wyposażoną w atrybuty władzy zwierzchniej po to, by ochraniać przed zagrożeniami zewnętrznymi i wewnętrznymi ład, zapewniający zasiedlającej jego terytorium społeczności, składającej się ze współzależnych grup o zróżnicowanych interesach, warunki egzystencji korzystne odpowiednio do siły ich ekonomicznej pozycji i politycznych wpływów [wg Mariusz Gulczyński: Nauka o polityce, Wyd. Druktur, Warszawa 2007].

Definicja prawna

Prawne kryteria państwowości, przyjęte na mocy konwencji w Montevideo z 1933, określane są następująco: (artykuł 1.) "Państwo jako podmiot prawa międzynarodowego powinno posiadać następujące elementy:

• stałą ludność,
• suwerenną władzę,
• określone terytorium (wielkość państwa nie wpływa na jego podmiotowość) oddzielone od innych granicą,
• zdolność wchodzenia w relacje międzynarodowe,

Kryterium uznania państwa

Konwencja była regionalną umową międzynarodową i ograniczała się jedynie do państw amerykańskich, ale jej zasady zostały uznane w zwyczajowym prawie międzynarodowym. Niektórzy wątpią jednak, czy te kryteria są wystarczające.

Podstawowym problemem państwowości jest uznanie państwa na arenie międzynarodowej, czyli stwierdzenie przez podmiot prawa międzynarodowego faktu istnienia jakiegoś państwa i gotowości do respektowania związanych z tym skutków prawnych. Przedmiotem uznania może być: państwo, rząd, powstańcy, strona walcząca czy naród. Uznanie państwa może być udzielone bądź indywidualnie przez podmiot prawa międzynarodowego (nawiązanie stosunków dyplomatycznych lub podpisanie umowy bilateralnej), bądź kolektywnie przez grupę państw (podobnie jak w przypadku pojedynczego państwa) lub organizację międzynarodową (przyjęcie w poczet członków). Uznanie państwa powinno mieć charakter jednoznaczny i nieodwracalny, choć w praktyce spotyka się przypadki zawieszenia lub zerwania stosunków dyplomatycznych czy wykluczenie członka organizacji.

Konsekwencje uznania państwa: teoria konstytutywna mówi, że państwo istnieje tylko wtedy, gdy jest uznane przez inne państwa, zaś teoria deklaratoryjna twierdzi, że istnienie państwa jest niezależne od uznania go przez inne państwa.

Teorie powstania państwa

• teistyczna – teoria, która zakłada, że władza pochodzi od Boga; istnieje konieczność podziału państwa na rządzących i rządzonych; koncepcja ta powstała w starożytności, licznych zwolenników zyskała w średniowieczu
• teologiczna – jej twórcą był św. Augustyn, który w dziele zatytułowanym De civitatis Dei twierdził, że władza pochodzi od Boga, a państwo na ziemi powinno wzorować się na państwie niebieskim. Teorię tę zmodyfikował św. Tomasz z Akwinu: władza pochodzi od Boga, ale sposób rządzenia jest wymysłem człowieka, bo państwa nie są doskonałe.
• patriarchalna – koncepcja, która utożsamia państwo z rodziną; w tej teorii władza królewska wywodzi się z tradycji władzy ojca rodziny; koncepcja ta jest charakterystyczna dla feudalnej monarchii
• patrymonialna – poprzez przyłączenie ziem związana z posiadaniem majątku w postaci ziemi.
• umowy społecznej – według tej teorii państwo jest wynikiem umowy między obywatelami, suwerenem w takim państwie jest naród; twórcą koncepcji był Thomas Hobbes, a wybitnym przedstawicielem m.in. Jan Jakub Rousseau.
• podboju i przemocy – zakłada, że państwa powstają w wyniku podbijana słabszych plemion przez plemiona silniejsze, w ten sposób za pomocą podbojów powiększa się terytorium państwa. Sformułowana została w XIX w. przez Ludwika Gumplowicza.
• solidarystyczna – twórcą był Émile Durkheim: państwo powstało jako forma solidarnego dzielenia się obowiązkami.
• psychologistyczna – twórcą był Leon Petrażycki: państwo to najlepsza forma zaspokajania potrzeb psychicznych – bezpieczeństwa, afiliacji, dominacji.
• marksistowska (bazy i nadbudowy) – państwo jest formacją, która istnieje wyłącznie w społeczeństwach klasowych; powstaje, by bronić klas panujących przed klasami podporządkowanymi, wyzyskiwanymi, stać na straży nierówności społecznych i chronić stan posiadania klas dominujących; autorami tej koncepcji są Karol Marks i Fryderyk Engels.
• teoria państwa w katolickiej nauce społecznej – według tej koncepcji państwo istnieje w świadomości człowieka i ma za zadanie służyć poprawie jakości bytu obywateli.
• funkcjonalna – dominuje we współczesnej socjologii, głosi, że państwo powstało jako ostatnia forma rozwoju społecznego i całe dzieje pokazują, że społeczeństwa dążą do takiej właśnie formy. Twórca: Aureliusz Augustyn.

Forma państwa

Forma państwa to całokształt sposobów i metod sprawowania władzy przez rządzących. Składają się na nią cztery elementy: forma rządów, suweren, ustrój terytorialny oraz reżim polityczny.

Arystoteles dokonał podziału państw ze względu na ich formę na: monarchie i tyranie (rządy jednoosobowe), arystokracje i oligarchie (rządy kolegialne) oraz politee i demokracje (rządy ludu).

Typy państw współczesnych

"Typ państwa wyznaczają podobne stosunki społeczno-ekonomiczne oraz podobny status ludzi" (E. Zieliński). Na podstawie tej definicji wyróżniamy 4 podstawowe typy państw:

• Państwo niewolnicze – cechuje je występowanie właścicieli niewolników, oraz niewolników będących ich własnością. Kształtują się między nimi stosunki zwierzchnictwa i podporządkowania. Właściciele niewolników są warstwą panującą i posiadającą prawa obywatelskie, niewolnicy natomiast pozbawieni są praw i swobody.
• państwo feudalne – występuje tu feudalna własność ziemi należącej do stosunkowo małej części ludności (np. rycerstwa, duchowieństwa). Stosunki zwierzchnik – podporządkowany kształtują się na zasadzie poddaństwa chłopów feudałom. W tym systemie warstwy podporządkowane (chłopi) podlegają pewnej ochronie prawnej.
• państwo kapitalistyczne – charakteryzuje się występowaniem prywatnej własności środków produkcji oraz wytwórców sprzedających swoją siłę roboczą. Główną siłą społeczną są właściciele środków produkcji, lecz grupy społeczne korzystają z formalnie równych praw. Ten typ dzielimy na:
  • państwo wczesnokapitalistyczne
  • państwo liberalno-demokratyczne
  • państwo faszystowskie
  • państwa trzeciego świata

• państwo socjalistyczne – Charakteryzuje się ono daleko posuniętą uniformizacją stosunków społeczno-ekonomicznych i politycznych. Istnieje tu społeczna własność środków produkcji pozostających w rękach państwa i swobodni wytwórcy zatrudnieni w państwowych zakładach. Istotną różnicą pomiędzy państwami kapitalistycznymi a socjalistycznymi, jest forma własności – w państwach kapitalistycznych większość dóbr skupiona jest w rękach tzw. klasy średniej oraz wyżej, w krajach socjalistycznych własność jest domeną państwa, rozumianego jako prawny przedstawiciel całego narodu i ogółu żyjących w nim obywateli.

Symbole państwowe

• flaga państwowa,
• herb państwowy,
• hymn państwowy (narodowy),
• pieczęć państwowa,
• dewiza (motto) państwa, np. francuskie wolność, równość, braterstwo,
• inne symbole np. Marianna we Francji czy Wuj Sam w USA.

Cechy państwa

Państwo jest organizacją polityczną. Sensem jego istnienia, osią jego zainteresowania jest rządzenie społeczeństwem. Jest organizacją globalną, ogarniającą całe społeczeństwo.

Państwo jest organizacją przymusową. Normy prawne pochodzące od państwa mogą być w razie potrzeby wymuszone fizycznie. Państwo dysponuje wszechstronnym i skutecznym arsenałem środków oddziaływania.

Zdaniem politologów państwo cechuje:

• suwerenność – państwo jest niezależne od innych organizacji państwowych w zakresie realizacji funkcji wewnętrznych i zewnętrznych państwa
• powszechność – cecha ta dotyczy powszechności zasad prawnych w państwie, które obejmują wszystkich obywateli w równym stopniu
• terytorium – obszar lądowy państwa oraz wody przybrzeżne (wody wewnętrzne, morze terytorialne), a także przestrzeń powietrzna nad lądem i wodami państwa oraz podziemie pod nimi.

Funkcje państwa

• wewnętrzne (tradycyjne; konserwatywne; liberalne)
  • prawodawcza – państwo za pośrednictwem swojego aparatu tworzy prawo, które obowiązuje na jego terytorium
  • porządkowa – państwo jest zobowiązane do zachowania porządku i bezpieczeństwa na całym terytorium jego jurysdykcji
  • administracyjna – państwo jest zobowiązane zarządzać krajem za pomocą aparatu administracyjnego
• wewnętrzne (socjalistyczne; interwencjonistyczne; etatystyczne)
  • gospodarczo-organizacyjna – państwo jest zobowiązane zarządzać gospodarką i finansami kraju
  • socjalna – państwo jest zobowiązane zapewnić swoim obywatelom minimum środków do życia
  • kulturalno-oświatowa – państwo jest zobowiązane zorganizować system edukacji i instytucji kulturalnych, szerzących rozwój intelektualny obywateli
• zewnętrzne
  • obrona granic – zapewnienie obywatelom poczucia bezpieczeństwa przez niwelowanie zagrożenia agresją ze strony innych państw
  • kontakt z innymi państwami – państwo powinno organizować współpracę z innymi państwami

Klasyfikacja współczesnych państw

Powszechnie stosuje się następujące sposoby podziału państw:

• ze względu na zasady organizacji aparatu państwowego;
  • charakter głowy państwa;
    • monarchia;
      • absolutna;
      • konstytucyjna;
      • parlamentarna;
    • republika;
      • arystokratyczna;
      • demokratyczna;
  • relacje między organami państwowymi;
    • system dyrektoriatu;
    • system parlamentarny;
      • system kanclerski;
      • system parlamentarno-gabinetowy;
      • system gabinetowo-parlamentarny;
      • system parlamentarno-komitetowy;
    • system prezydencki;
    • system semiprezydencki;
• ze względu na strukturę terytorialno-prawną państwa;
  • państwo unitarne;
  • państwo złożone;
    • unia personalna;
    • unia realna;
    • federacja;
    • konfederacja;
• ze względu na reżim polityczny;
  • państwo demokratyczne;
  • państwo autorytarne;
  • państwo totalitarne

Literatura

• Arystoteles, Polityka, Warszawa 1964.
• Justyński Janusz, Wybór tekstów źródłowych z historii doktryn politycznych i prawnych, Toruń 1994.
• Lamentowicz Wojciech, Państwo współczesne, Warszawa 1993.
• Łopatka Adam, Wstęp do prawoznawstwa, Warszawa 1975.
• Sczaniecki Michał, Powszechna historia państwa i prawa, Warszawa 1991.
• Sylwestrzak Andrzej, Historia doktryn politycznych i prawnych, Warszawa 1995.
• Olszewski Henryk, Zmierczak Maria, Historia doktryn politycznych i prawnych, Poznań 1993.
• Winczorek Piotr, Nauka o państwie, Warszawa.
• Zieliński Eugeniusz, Nauka o państwie i polityce, Warszawa 2001.

Zobacz też

• Wirtualne państwo